O komentarz dla TVN 24 wskazujący czym jest obrona konieczna i jakie są granice jej stosowania został poproszony Partner Kancelarii – r.pr. Krzysztof Mitoraj. Całość materiału możemy znaleźć tutaj.
Obrona konieczna stanowi kontratyp prawa karnego uregulowany w art. 25 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138 z późn. zm.).
Art. 25. [Kontratyp obrony koniecznej]
§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.
§ 2. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
§ 2a. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej, odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące.
§ 3. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.
§ 4. (uchylony).
§ 5. (uchylony).
Obrona konieczna – definicja
Wyróżniamy następujące warunki obrony koniecznej: zamach (bezpośredni, bezprawny, rzeczywisty) oraz obronę (która musi być konieczna i współmierna do niebezpieczeństwa zamachu). Biorąc pod uwagę mnogość sytuacji faktycznych, w których odparcie ataku może nastąpić, kontratyp obrony koniecznej był przedmiotem bogatego, kazuistycznego orzecznictwa oraz zmian legislacyjnych. Ostatnia, istotna zmiana legislacyjna miała miejsce w roku 2018, który doprecyzował granice, w jakich broniący się może odpierać atak.
Jedną z przyczyn nowelizacji była ocena dotychczasowej praktyki stosowania prawa, która wskazywała na zbyt częste występowanie przypadków nieuzasadnionego pomijania przepisu art. 25 § 1-3 k.k. przy dokonywaniu prawnej oceny zachowania osoby, która w związku z odpieraniem bezprawnego zamachu naruszyła lub naraziła na niebezpieczeństwo dobra prawne napastnika. Zasadniczym prawnym ograniczeniem reakcji na atak jest bowiem warunek „współmierności sposobu obrony do niebezpieczeństwa zamachu”.
Granice obrony koniecznej
Jak podkreślił r.pr. Krzysztof Mitoraj w materiale dla TVNn24, okoliczności, w których obrona konieczna jest stosowana, to zawsze sytuacje pełne strachu, stresu, emocji. Kontratyp ten, aby w pełni chronić osobę odpierającą bezprawny i bezpośredni atak na jej dobro, musi uwzględniać te okoliczności. Istotnym jest, aby intensywność obrony była usprawiedliwiona zarówno pod katem subiektywnym (tj. uwzględniającym sytuację emocjonalną broniącego się) ale również obiektywnym (tj. uwzględniającą ekwiwalentność dobra atakowanego i normy moralne danego środowiska).
Wyrazem dążenia ustawodawcy do wyważenia tych wartość jest par 2 i 3 art. 25 k.k. regulujące tzw. granice obrony koniecznej.
Rażąca niewspółnierność
Art. 25 ust 2a obowiązujący od dnia 2018.01.19 wskazuje, że nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej, odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące.
Granica obrony koniecznej w tym przypadku została ukształtowana na korzyść broniącego się. Gdy odpór ataku jest co prawda niewspółmierny do ataku, lecz nie jest w sposób rażący, broniący się nie podlega karze. Tylko bowiem w przypadku gdy odpór ataku jest rażąco niewspółmierny, broniący się nie może skorzystać z dobrodziejstwa kontratypu uregulowanego w par 2a. Określenie ”rażący” jest pojęciem nieostrymi wymaga każdorazowej analizy względem badanego stanu faktycznego.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 maja 2021 r. sygn. II KK 205/20 wskazał, iż „przekroczenie granic obrony koniecznej jest rażące, gdy przybierze taką postać, która jest rzucająca się w oczy, niewątpliwa, oczywista czy też bezsporna.”
Strach i wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami
Należy jednak podkreślić, że osoba podejmująca obronę nie powinna podlegać karze, nawet w sytuacji przekroczenia granic obrony. Jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej miało mimo wszystko charakter rażący, ekscedent może skorzystać z instytucji niepodlegania karze przewidzianej w art. 25 § 3 k.k., to jest wtedy, gdy rażące przekroczenie granic nastąpiło pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami. Wreszcie, nawet pomimo rażącego przekroczenia granic obrony koniecznej, sąd może zastosować przewidziane nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 8 marca 2017 r. sygn. akt. II AKa 29/17 „Intensywność obrony może być tym większa, im większa jest intensywność zamachu lub im większa jest wartość zaatakowanego dobra. Takie elementy, jak natężenie działań agresywnych, użyte środki zamachu, właściwości napastnika, jego stan odurzenia środkami narkotycznymi, w istotny sposób warunkują rodzaj i sposób stosowania podejmowanych środków zmierzających do odparcia zamachu.”
Porównaj wpis: Prawo karne
