Rozpoczynając rozważania na temat testamentu ustnego podjętego w okolicznościach zamiaru samobójczego należy przytoczyć artykuł 952 § 1 kodeksu cywilnego, który w całości znalazł zastosowanie w świetle tej sprawy:
„Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.”
Testament ustny – stan faktyczny
W stanie faktycznym opisywanej sprawy matka spadkodawczyni, jako wnioskodawca wszczęła postępowanie o nabycie spadku po zmarłej przez śmierć samobójczą córce.
We wniosku podniesione zostało, że na dwa dni przed śmiercią samobójczą spadkodawczyni sporządziła testament ustny, którym rozrządziła na rzecz swej matki całością majątku.
Powyższy testament Sąd Rejonowy uznał za nieważny, gdyż – jak przyjął – jego sporządzeniu nie towarzyszyły okoliczności uzasadniające obawę rychłej śmierci. W tych warunkach ustalił dziedziczenie ustawowe przez Wnioskodawczynię i jej małżonka (oboje byli rodzicami spadkodawczyni) oraz przez męża spadkodawczyni (w odpowiednich udziałach).
Wnioskodawczyni wniosła apelację, którą Sąd Okręgowy oddalił, uznając że w ustalonym stanie faktycznym i uwzględniając śmierć samobójczą spadkodawczyni, brak podstaw, które uzasadniałyby istnienie „obawy rychłej śmierci” w rozumieniu artykułu 952 § 1 kodeksu cywilnego jako motywu sporządzenia testamentu ustnego.
Sąd Okręgowy odniósł się do przeciwstawnych „wypowiedzi”, zarówno w orzecznictwie, jak i w literaturze co do wymaganych dla ważności testamentu ustnego przesłanek bądź o charakterze subiektywnym, bądź o charakterze obiektywnym, tłumacząc pojęcie „obawy rychłej śmierci” w rozumieniu artykułu 952 § 1 kodeksu cywilnego, i opowiedział się za drugim poglądem.
Wnioskodawczyni zaskarżyła powyższe orzeczenie kasacją zarzucając, że zaskarżone postanowienie zapadło z naruszeniem artykułu 952 § 1 kodeksu cywilnego, wobec błędnej jego interpretacji i wykładni. Wnioskodawczyni wyraziła pogląd, że dla ważności testamentu ustnego wystarczające jest subiektywne uzasadnienie obawy rychłej śmierci istniejące w chwili sporządzenia testamentu.
Sąd Najwyższy w niniejszej sprawie poczynił rozważania dotyczące zaistniałego sporu, które poskutkowały oddaleniem kasacji Wnioskodawczyni.
Stanowisko Sądu Najwyższego
Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie, że bez względu na charakter przesłanki leżącej u podstaw sporządzenia testamentu ustnego, subiektywny bądź obiektywny, obawa rychłej śmierci w rozumieniu artykułu 952 § 1 kodeksu cywilnego musi istnieć w chwili „testowania” (to jest sporządzania testamentu ustnego), skoro jest tego testowania przyczyną samoistną. Ze swej istoty przesłanka leżąca u podstaw sporządzenia testamentu ustnego jest bowiem następstwem oceny zjawisk, zdarzeń, sytuacji realnie istniejących. Jeżeli stanowi czynnik determinujący określone zachowanie, to tylko w warunkach przeświadczenia, że zagrożenie dla życia przybiera cechy nieuchronności wobec braku możliwości odwrócenia przyczyn tego zagrożenia.
Takie pojmowanie wymaganej dla testamentu ustnego motywacji testowania w ocenie Sądu Najwyższego zamiar samobójczy nie uzasadnia, gdyż sam w sobie stwarza tylko stan hipotetycznego zagrożenia dla życia w niedającej się przewidzieć przyszłości, i należy go zakwalifikować do możliwych do opanowania stanów emocjonalnych. Nie może być zatem traktowany jako trwały splot okoliczności uzasadniających przekonanie o zagrożeniu życia,
a końcowo testament ustny sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego nie może być uznany za sporządzony w okolicznościach uzasadniających obawę rychłej śmierci.
Stanowisko Sądu Najwyższego, chociaż zdaje się być racjonalne i uzasadnione nasuwa jednak wiele problemów.
Stanowisko Sądu Najwyższego – kwestie sporne
W pierwszej kolejności podkreślenia wymaga, że zamiar śmierci samobójczej jest na tyle skomplikowanym zjawiskiem psychicznym, że nie jest możliwa jego rzetelna ocena, jako zagrożenia dla życia w chwili testowania. Sąd powinien każdorazowo inaczej analizować testament ustny wyrażony „na moment” przed śmiercią samobójczą, a inaczej złożony „na długo” przed jej popełnieniem, kiedy spadkodawca ma możliwość sporządzenia testamentu pisemnego.
Po drugie, jednak trudno zgodzić się z rozważaniami Sądu Najwyższego, że zamiar samobójczy jest „możliwym do opanowaniem stanem emocjonalnym”. Powodem czy motywem samobójstwa mogą być takie okoliczności, jak bezsilność w stosunku do długotrwałej sytuacji w jakiej osoba się znalazła, nagłe i nieprzewidziane zdarzenie względem którego nie da się opanować emocji, czy choroba. Niezależnie jednak od przyczyny śmierci samobójczej uznanie, że stan ten zawsze jest „możliwy do opanowania” wydaje się być sprzeczne z uznaną wiedzą za zakresu psychiatrii i psychologii oraz doświadczeniem życiowym. Fakt, że nie możemy postawić się w czyjejś roli, doświadczyć tego co dana osoba czuje i przeżywa, a także zrozumieć jej motywacji nie może powodować założenia powziętego z góry, że osoba popełniająca samobójstwo w każdym wypadku była w stanie przeciwstawić się zamiarowi odebrania sobie życia.
Po trzecie, testament jest szczególną formą prawną, tworzącą nowy stosunek prawny, jak i regulującą zobowiązania i uprawnienia po zmarłej osobie. Mając to na względzie, zwłaszcza w obliczu testamentu ustnego, wyróżnionego przez ustawodawcę jako testament szczególny, pamiętać należy o zasadzie wyrażonej w art. 948 kodeksu cywilnego – favor testamenti, która ma na celu wprowadzenie wykładni subiektywnej, aby jak najpełniej urzeczywistnić rzeczywistą wolę spadkodawcy, nadając miarodajny sens oświadczenia woli spadkodawcy w tym zakresie.
Linia orzecznicza
Linia orzecznicza wskazana przez Sąd Najwyższy w omawianym postanowieniu z dnia 20 listopada 2003 roku w sprawie o sygn. akt III CK 7/02, w znacznej mierze zdaje się być aktualnie podtrzymywana.
Sąd Najwyższy w Postanowieniu z dnia 29 września 2023 roku w sprawie o sygn. akt I CSK 149/23 orzekł, że:
„Co do zasady nie występuje obawa rychłej śmierci, gdy testament ustny został sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego. Bez względu bowiem na subiektywny lub obiektywny charakter przesłanki leżącej u podstaw sporządzenia testamentu ustnego, obawa rychłej śmierci w rozumieniu art. 952 k.c., musi istnieć w chwili testowania. Jeżeli stanowi czynnik determinujący określone zachowanie, to może wystąpić tylko w warunkach przeświadczenia, że zagrożenie dla życia przybiera cechy nieuchronności, wobec braku możliwości odwrócenia przyczyn tego zagrożenia.”
Mimo wszystko, użyte w przytoczonym postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2023 roku w sprawie o sygn. akt I CSK 149/23 wyrażenie „co do zasady”, wskazuje jednak na swoistą liberalizację możliwości skutecznego sporządzenia testamentu ustnego w zamiarze śmierci samobójczej. Tak więc każde postępowanie w tym przedmiocie należy stosownie rozeznać przez pryzmat indywidualnych konkretnych ustaleń faktycznych dokonanych w każdej sprawie odrębnie.
Porównaj artykuł: Nieważność testamentu
Opracował: apl. adw. Marcin Hausman
