Wspólność i rozdzielność majątkowa małżeńska to podstawowe małżeńskie ustroje majątkowe w polskim systemie prawnym. Zasadę stanowi wspólność małżeńska majątkowa. Powstaje ona między małżonkami z mocy prawa, z chwilą zawarcia małżeństwa, jeżeli małżonkowie nie postanowią inaczej. Tak jest w ogromnej większości zawieranych w Polsce małżeństw.
W przypadku braku odmiennego umownego uregulowania przez małżonków relacji majątkowych można przyjąć, że wszystko, co małżonkowie nabyli w trakcie małżeństwa z majątku wspólnego lub z osiąganych przez nich dochodów, choćby były to dochody tylko jednego z nich, wchodzi do ich majątku wspólnego. Oznacza to, że majątek ten jest wspólny, przy czym małżonkowie co do zasady mają w nim równe udziały.
Majątek osobisty
Odstępstwo stanowi majątek osobisty małżonka (dawniej w języku prawnym: „majątek odrębny”). Nie należą do majątku wspólnego: przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej (w szczególności nabyte przez małżonków przed zawarciem związku małżeńskiego), przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił (to jest postanowił, że spadek lub darowiznę nabywają oboje małżonkowie), przedmioty majątkowe (środki pieniężne) uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków (już wypłacone z tytułu tych wierzytelności świadczenia (środki pieniężne) stanowią majątek wspólny), przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków, prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy, czy przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego (na zasadzie surogacji), chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Majątkowe ustroje małżeńskie jako katalog zamknięty
Małżonkowie mogą w umowie zawartej w formie aktu notarialnego zmienić ww. wskazaną ustawową wspólność majątkową. W polskim systemie prawnym nie mogą jej ułożyć w sposób całkowicie dowolny. Oznacza, to że możemy wspólność ustawową rozszerzyć, ograniczyć, ustanowić rozdzielność majątkową, a także ustanowić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.
Małżonkowie mogą w każdym czasie zmienić lub rozwiązać zawartą umowę majątkową małżeńską. Majątkowe ustroje małżeńskie stanowią specyficzną instytucję prawną organizującą w stosunkach majątkowych funkcjonowanie małżonków względem siebie, a także względem osób trzecich.
Wyrok Sądu Najwyższego o sygnaturze V CSK 488/13 – rozdzielność majątkowa
Teza wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 2014 r. V CSK 488/13.: W przypadku ustanowienia rozdzielności majątkowej małżonkowie nie mają majątku wspólnego. Zawarcie umowy wprowadzającej rozdzielność majątkową wywołuje skutki w znacznym stopniu zbliżone do tych, jakie spowodowałoby orzeczenie separacji lub rozwodu. Rozdzielność majątkowa nie wpływa jednak na prawo dziedziczenia po małżonku.
Rozdzielność majątkowa oznacza, że każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy jak i majątek nabyty później. Takie ukształtowanie stosunków między małżonkami jest stosowane jako środek zabezpieczający część majątku w wypadku niepowodzenia działalności gospodarczej prowadzonej przez jedno z małżonków i powstania z tego tytułu zadłużenia.
Ustanowienie rozdzielności majątkowej i dysponowanie przez każdego z małżonków odrębną masą majątkową nie oznacza, że w stosunkach między małżonkami nie może dochodzić do zdarzeń powodujących nieuzasadnione wzbogacenie się jednego z nich kosztem drugiego i nie może wystąpić potrzeba przywrócenia równowagi z zastosowaniem instytucji bezpodstawnego wzbogacenia.
Rozdzielność majątkowa a bezpodstawne wzbogacenie
W orzeczeniu z dnia 23 lipca 2014 r. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że pomimo rozdzielności majątkowej, przy rozliczeniu małżonków nie jest wykluczone stosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Dotyczy to okoliczności, gdy jeden z małżonków w takim ustroju majątkowym czynnie pomagał drugiemu małżonkowi przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Sąd wskazał, iż w razie rozwiązania małżeństwa przepisy prawa rodzinnego nie określają zasad rozliczeń między byłymi małżonkami pozostającymi w ustroju rozdzielności majątkowej. Dlatego zastosowanie znajdą reguły ogólne, w tym przepisy regulujące bezpodstawne wzbogacenie.
Nasuwa się pytanie, czy zasadnie Sąd Najwyższy dopuszcza możliwość stosowania przepisów kodeksu cywilnego do spraw majątkowych małżonków. Kwestia ta została bowiem kompleksowego uregulowana w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym? W realiach sprawy V CSK 488/13 było to rozwiązanie słuszne. Pozostaje jednak rozważyć, czy taka wykładnia prawa rodzinnego i przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu ma odpowiednią podstawę w obowiązującym stanie prawnym?
