Ochrona osób zgłaszających naruszenia prawa (tzw. sygnaliści) jest aktualnie przedmiotem intensywnych prac legislacyjnych. Projekt ustawy o ochronie sygnalistów jest na etapie opiniowania i uzgodnień, nie został jeszcze zgłoszony do prac Sejmu, chociaż pozostało już niewiele czasu na przyjęcie ustawy.
Zgodnie z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii (Dz. U. UE. L. z 2019 r. Nr 305, str. 17 z późn. zm.), (dalej jako: dyrektywa), Polska ma czas na jej implementowanie do krajowego porządku prawnego do dnia 17 grudnia 2021 r. Jeśli do tego czasu projektowana ustawa nie zostanie przyjęta, powstanie możliwość stosowania dyrektywy wprost – bez konieczności wprowadzenia w życie ustawy. Sam projekt ustawy o ochronie sygnalistów przewiduje tylko 14-dniowe vacatio legis, stąd już dzisiaj należy przygotować się na zmiany.
O nadchodzących zmianach opowiadaliśmy podczas konferencji „Granice w Teatrze” organizowanej przez ITI (The Polish Centre of the International Theatre Institute).
Porównaj artykuł: Granice w Teatrze – Kancelaria Prawna Budnik Posnow i Partnerzy
Sygnaliści – kogo będzie chronić ustawa ?
Zarówno dyrektywa, jak i projektowana na jej podstawie ustawa mają na celu ochronę osób zgłaszających naruszenia prawa, o których osoby te dowiedziały się w związku z wykonywaną pracą (w kontekście związanym z pracą). Kontekst związany z pracą został w projekcie ustawy zdefiniowany jako całokształt okoliczności związanych ze stosunkiem pracy lub innym stosunkiem prawnym stanowiącym podstawę świadczenia pracy, w ramach których uzyskano informację o naruszeniu prawa. Ochrona obejmie więc osoby zgłaszające naruszenia prawa niezależnie od podstawy i formy świadczenia pracy. Dotyczy ona np. pracowników, zatrudnionych na podstawie umowy o pracę (byłych i obecnych), osoby świadczące usługi na podstawie umów cywilnoprawnych, osoby świadczące pracę na rzecz podwykonawców, stażystów, wolontariuszy. Sygnaliści to także osoby ubiegające się o zatrudnienie, które dowiedziały się o naruszeniu prawa w związku z procedurą rekrutacyjną lub negocjacyjną, poprzedzającą zawarcie umowy.
Celem omawianej regulacji jest zagwarantowanie sygnalistom pełnej ochrony ich praw, które wskutek dokonanego zgłoszenia mogą podlegać naruszeniu. Osoby zgłaszające naruszenia mają być chronione przed wszelkiego rodzaju działaniami odwetowymi, takimi jak np. nierówne traktowanie, rozwiązanie umowy o pracę lub innego stosunku prawnego, obniżenie wynagrodzenia za pracę, wstrzymanie awansu lub pominięcie przy awansowaniu, roszczenia sądowe o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, z tytułu naruszenia praw innych osób (np. w zakresie zniesławienia, naruszenia dóbr osobistych).
Postanowienia umów o pracę lub umów cywilnoprawnych, które wyłączają lub ograniczają prawo sygnalisty do dokonania zgłoszenia będą nieważne. Sygnaliści zwolnieni z pracy z uwagi na dokonane zgłoszenie czy ujawnienie podlegać będą dodatkowej ochronie – zwolnienie z ww. przyczyn będzie bowiem bezskuteczne. Podobnie w przypadku osób świadczących pracę w oparciu o stosunek cywilnoprawny.
W sytuacji działań odwetowych, sygnaliści będą mieli prawo dochodzić odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę.
Jakie naruszenia będą podlegać pod ustawę o sygnalistach i w jaki sposób będzie można je zgłosić?
Zakres przedmiotowy, a więc kwestie podlegające zgłoszeniu (naruszenia prawa) przez sygnalistę określa szczegółowo projekt ustawy. Generalizując, można powiedzieć, ze zgłoszeniu podlegają kwestie godzące w interes publiczny lub mu zagrażające. Przykładowo projekt ustawy o ochronie sygnalistów określa, że naruszeniem prawa jest działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa dotyczące:
- zamówień publicznych,
- usług, produktów i rynków finansowych,
- ochrony środowiska,
- ochrony konsumentów,
- ochrony prywatności i danych osobowych,
- interesów finansowych Unii Europejskiej,
- zapobiegania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu.
Co istotne, każdy pracodawca może zgodnie z projektem ustawy o ochronie sygnalistów ustanowić dodatkowo prawo zgłaszania w zakładzie pracy innych naruszeń niż wymienione w projekcie ustawy, w tym dotyczących standardów etycznych.
Nieprawidłowości sygnaliści będą mogli zgłaszać poprzez wewnętrzny kanał zgłoszeń (podmiot zatrudniający), zewnętrzny kanał zgłoszeń (organ centralny lub właściwe organy publiczne), bądź poprzez ujawnienie publiczne (np. przy wykorzystaniu mediów).
Projekt polskiej ustawy przewiduje, że centralnym organem, odpowiedzialnym za przyjmowanie zgłoszeń będzie Rzecznik Praw Obywatelskich.
